ترکیب عقل و نقل؛ راهبرد شهید مطهری برای مواجهه با شبهات دینی
آیا می‌توان دین را با زبان امروزی تبیین کرد بدون اینکه از اصول آن کاسته شود؟ این پرسش محوری بود که در پیش‌نشست حکمت مطهر با بررسی آرای شهید مطهری به آن پاسخ داده شد. دکتر میراشرفی با اشاره به ضرورت ترکیب عقل و نقل، راهکارهای شهید مطهری برای فهم کارآمدتر دین در عصر حاضر را تشریح کرد.
به گزارش روابط عمومی دانشگاه صداوسیما، اولین پیش‌نشست نوزدهمین همایش حکمت مطهر با عنوان « اصول و مبانی فهم دین با تأکید بر اندیشه شهید مطهری» صبح روز یکشنبه ۷ اردیبهشت در سالن شهید مهندس برگزار شد تا به بررسی آثار و سبک بینش این شهید بزرگوار بیش از پیش پرداخته شود.
این پیش‌نشست با مدیریت دکتر محمد عامریان، ارائه‌ی دکتر سید رسول میراشرفی و به همت گروه معارف و دروس عمومی دانشگاه برگزار شد.
دکتر میراشرفی در ابتدای نشست، ضمن اشاره به «موضوع‌شناس بودن» شهید مطهری به عنوان یک خصیصه‌ی بارز و مشخص این شهید بزرگوار گفت: شهید مطهری در مسائلی مانند فیزیک و شیمی نیز با دوره‌ای مطالعه می‌توانست به نحوی شگفت‌انگیز مشکلات و گره‌ها را به راحتی حل کند. وی ادامه داد: علاوه بر این، برخلاف طرز تفکری که آن دوره در حوزه جریان داشت ــ که نگاهی بدون رعایت مقتضیات زمان از سوی برخی متفکرین حوزه بود ــ مشاهده می‌شود که مواجهه‌ی شهید مطهری با دین و مسائل پیرامون آن، مواجهه‌ای تازه و نو است. ایشان به دلیل حضور در عصر امام موسی صدر و آیت‌الله بروجردی رویکرد جدیدی را بنا نهادند و مشخص شد که می‌توان رویکردی نوین در فهم دین داشت. به عبارتی، شهید مطهری عقیده داشت که اگر ارکان دین به درستی تبیین و تفهیم شوند، در نتیجه، فهم حاصل از مجموعه‌ی دین بهتر و سریع‌تر خواهد شد و این نکته در فهم مخاطب نیز اثرگذار خواهد بود.
دکتر میراشرفی در ادامه، مبانی دین در اندیشه‌ی شهید مطهری را در قالب سه رکن «خداشناسی، انسان‌شناسی و راهنماشناسی» تشریح و با استناد به آثار و نظریات شهید، به توصیف هر کدام پرداخت.
اولین بخش ناظر به بحث «ضرورت بازاندیشی مبانی دین به منظور فهم مؤثرتر دین» بر پایه‌ی آثار شهید مطهری بود. دکتر میراشرفی افزود: یکی از دلایل ضروری جهت بازاندیشی مبانی و اصول دین، تلاقی فرهنگ‌ها است. البته این بازاندیشی به معنای تغییر نیست، بلکه شامل تبیین مبانی دین با زبان جدید می‌شود. شهید مطهری به وضوح اشاره می‌کند که ازآنجاکه در هر عصری مواجهه با یک فرهنگ و عرف جدید اتفاق می‌افتد، بنابراین ضروری است تا مبانی دین مورد بازاندیشی قرار گیرد. وی دومین علت را رویکرد عقلانی دانست و خاطرنشان کرد که یکی از پایه‌های ثابت در فهم دین، عقل است و شهید مطهری بررسی متون دینی به تنهایی و بدون چراغ عقل را به شدت نهی کرده است. سومین علت از سلسله علل ضرورت بازاندیشی نیز، توجه به مقتضیات زمان است؛ به عبارتی، اگر مبانی ما به زبان هزار سال پیش بیان شوند، مخاطب آن را نمی‌پذیرد و در نهایت، دریافتی نیز صورت نخواهد گرفت.
بخش بعدی نشست با محوریت «واژه‌پژوهی دین و فهم دین به طور کل و به ویژه در اندیشه و کلام شهید مطهری» آغاز شد. دکتر میراشرفی در این بخش اشاره کرد: دین یکی از مسائل پیچیده و چندوجهی است که همواره مورد مناقشه و بررسی‌های گوناگون بوده و به دلیل ماهیت غیرقابل طبقه‌بندی و عدم توانایی در مرزبندی آن همانند سایر علوم، ذیل مفاهیم سهل و ممتنع قرار می‌گیرد. بنابراین، در کنار تعاریف متنوع و متعددی که سایر ادیان و ادبیات دینی اسلام در نظر گرفته و دین را در معانی‌ای همچون تسلیم بودن، اطاعت و حساب و قانون به کار برده‌اند، فهم و تعریف دین در دیدگاه شهید مطهری تفاوتی بنیادین دارد؛ به گونه‌ای که او می‌خواهد میان سه رکن عقلانیت، فرهنگ و اقتضای زمانه اجماع و پیوند برقرار سازد. بنابراین، دین را مجموعه‌ای منسجم از عقاید، اخلاقیات و قوانین و مقررات می‌داند که هدف آن هدایت بشر به سوی کمال و نفی اومانیسم و لیبرالیسم است. این شهید بزرگوار همچنین معتقد است که انسان باید در ابعاد فردی و اجتماعی به صورت توأمان دین‌دار باشد؛ به عبارتی، در نگاه منظومه‌ای ایشان، اگر دین صرفاً نگاهی فردگرا داشته باشد و نتواند جامعه‌ای دین‌دار را تربیت کند، فاقد ارزش و اعتبار خواهد بود؛ چون از یک بُعد غفلت کرده است.
دکتر میراشرفی در ادامه بر ضرورت به‌روزرسانی و اجتهاد مفاهیم دینی در چارچوب اصول و ارزش‌های بنیادین اسلام تأکید کرد و گفت: فهم دین در هر عصر تمایز ساختاری با اعصار پیشین دارد که تنها با رعایت ضوابط گذشته امکان‌پذیر نیست؛ بنابراین به‌روزرسانی مفاهیم از انعطاف‌ناپذیری و تفسیرهای سطحی جلوگیری خواهد کرد. وی ترکیب منابع نقلی و عقلی، استدلال و منطق، و به‌روزرسانی را سه رکن مهم فهم دین دانست که ارکان دیگر را هم تحت پوشش خود قرار خواهند داد.
استاد میراشرفی در تکمیل این بخش افزود: دو بحث در این زمینه مطرح است؛ یکی اینکه متن قرآن و روایات دینی به تنهایی گره‌گشا نیستند، لذا باید به عقل و منطق نیز رجوع کرد. دوم، در مقابل کسانی که می‌گویند همه چیز باید توسط عقل محض درک شود، شهید مطهری معتقد بود که ترکیبی از هر دو لازم است.
بحث بعدی نشست ناظر بر تشریح مبحث «خداشناسی در مکتب شهید مطهری» به معنای درک عمیق از خداوند و صفات او بود که بنیادی در جهت فهم دین فرض می‌شود. از این رو اگر فهم ملتی صحیح نباشد، چالش اساسی بر این بخش وارد خواهد بود که نیازمند بررسی است. شهید مطهری خداشناسی انسان را شامل ارکان «توحید، حکمت الهی و استدلال بر اساس حکمت، لطف و رحمت مستمر» می‌داند که اگر به خوبی رعایت شوند، برونداد آن به صورت وحدت و پیوستگی در عین کثرت، هدفمندی جهان و معناداری آن، عدالت فراگیر و هدایت تشریعی و گام‌به‌گام خود را نشان خواهد داد.
بخش بعد در مورد «انسان‌شناسی» به معنای شناخت ابعاد وجودی او و قضا و قدر و امور فطری بود. دکتر میراشرفی در آغاز این بحث خاطرنشان کرد: انسان‌شناسی نیز معلول سه رکن «فطرت الهی، اختیار و آزادی، و تکلیف و مسئولیت» است و خروجی این نوع انسان‌شناسی، کمک شایانی به فهم دین خواهد کرد و علاوه بر آن، مسائلی مانند جهت‌گیری فطری به سوی دین، معنا دادن به تکالیف دینی و تکامل اختیاری را برای ما به ارمغان می‌آورد.
به عقیده‌ی وی، اکثر مسائل جامعه در عدم فهم دقیق ارکان انسان‌شناسی ریشه دارد و اگر این مسئله حل شود، بسیاری از چالش‌ها پدید نخواهد آمد.
بحث پایانی پیش‌نشست نیز در خصوص موضوع «راهنماشـناسی در آثار شهید مطهری» بود. ایشان سه دلیل را در زمینه‌ی راهنماشناسی و تأثیر آن در تنظیم فهم از دین و تصحیح آن بیان کردند: نخست، ضرورت هدایت الهی برای رسیدن به کمال و سعادت، آن هم به واسطه‌ی پیامبر و امامان؛ دوم، عصمت انبیا و ائمه به عنوان ضمانت اجرای آن‌ها؛ و سوم، جامعیت و کمال دین اسلام و ختم نبوت با آمدن پیامبر (ص)، که گواهی بر ضرورت شناخت این بخش است. نتیجه‌ی بررسی صحیح این حوزه، اعتبار منابع دینی و اطمینان مسلمانان نسبت به آن، هدایت انسان به سوی سعادت، پاسخ به نیازهای معاصر، ارائه‌ی برنامه‌ای کارآمد و همچنین وحدت و پیوند امت اسلامی خواهد بود.
دکتر میراشرفی همچنین در بخشی از سخنان خود، یکی از علل وضع موجود در غزه و مسائلی مشابه را عدم وحدت مسلمانان و فهم نادرست از دین دانست و با استناد به سخن شهید مطهری ادامه داد: کسانی که حول یک محور متحد نیستند، علم به راهنما نداشته و با آموزه‌های پیامبران نیز آشنایی ندارند.
وی در انتها به عنوان جمع‌بندی، کارکردهای فهم درست دین را در قالب چهار مؤلفه‌ی «حفظ هویت دینی به عنوان سد مقاوم در برابر تهاجم فرهنگی، پاسخ به شبهات، تبیین ارزش‌های دینی و تعادل فکری میان سنت‌گرایی و مدرنیته» ارائه داد.
این پیش‌نشست با پرسش و پاسخ دانشجویان به پایان رسید.
خبرنگار: مینا صهبایی